ابن مدینیاِبْنِ مَدینی، ابوالحسن علی بن عبدالله بن جعفر بن نجیح (۱۶۱ یا ۱۶۲- ۲۸ ذیقعده ۲۳۴ق/۷۷۸ یا ۷۷۹-۲۳ ژوئن ۸۴۹م)، یکی از محدثان برجسته اهل سنت بصره در قرن سوم قمری بود. او سرانجام به سال ۲۳۴ ق درگذشت. ۱ - شناخت اجمالیوی با عروة بن عطیه از بنی سعد بن بکر نسبت ولاء داشت و به همین جهت «سعدی» نیز خوانده می‌شد. اصل خاندان وی از مدینه بود، ولی او خود در بصره تولد یافت [۱]
بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، ج۳ (۲)، ص۲۸۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق.
[۲]
ابن حبان، محمد، ج۸، ص۴۶۹، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
پدر و جدش هر دو از محدثان بود و پدر که در نوجوانی درگذشت (۱۷۸ق/۷۹۴م)، از نخستین استادان او بود. [۳]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۵۸-۴۵۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ابن مدینی در زادگاه خود به فراگیری حدیث پرداخت.۲ - مشایخاز مشایخ بصری وی می‌توان حمّاد بن زید ، یحیی بن سعید قطّان ، عبدالرحمان بن مهدی و ابوداوود طیالسی را یاد کرد. با توجه به روایت ابن مدینی از جمعی از مشایخ کوفه چون سفیان بن عُیَینه ، یحیی بن آدم ، ابونعیم فضل ابن دکین ، ابوبکر ابن عیاش ، و برخی مشایخ مدینه چون محمد بن جعفر غندر و ابوضمره انس بن عیاض ، می‌توان گفت که او چندی در این دو شهر به کسب علم پرداخته است. افزون بر این از اقامت سه ساله وی در یمن اطلاع داریم که در دوره جوانی او بوده است. استماعش از عبدالرزاق صنعانی [۴]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۵۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
می‌تواند مربوط به همین روزگار باشد.مزّی فهرستی از دیگر مشایخ او را آورده است. [۶]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، ج۱۳، ص۲۰۲-۲۰۳، نسخه خطی کتابخانه توپکاپی، شم ۲۸۲۴.
ابن مدینی در فراگیری حدیث چنان موفق بود که استادان مهم او چون ابن عُیَینه و قطّان وی را بر دیگر شاگردان برتری می‌دادند و معترف بودند که خود نیز از ابن مدینی بهره‌ها گرفته‌اند. [۷]
ابن عدی، عبدالله، الکامل، ج۱، ص۱۲۹، بیروت، ۱۴۰۵ق.
وی در تاریخی که به درستی دانسته نیست، به بغداد رفت و در آن‌جا به گفتن حدیث پرداخت. [۸]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۵۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳ - شاگرداندر مجلس درس او محدثان نامداری چون بخاری ، ابوداوود ، ابویعلی موصلی ، بلاذری و ابوحاتم رازی گرد می‌آمدند و از او حدیث می‌شنیدند. [۹]
بخاری، محمد، صحیح، ج۱، ص۳۶، جم، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۰]
ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، ج۱، ص۲۸۹، جم، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، دارالحیاء السنة النبویة.
[۱۱]
ابویعلی موصلی، احمد، ج۱، ص۲۹۱، معجم الشیوخ، به کوشش حسین سلیم اسد، بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
[۱۲]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان،ج۱، ص۱۹، جم، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
مزی فهرستی از دیگر شاگردان او را آورده است. [۱۳]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، ج۱، ص۲۰۳- ۲۰۵، نسخه خطی کتابخانه توپکاپی، شم ۲۸۲۴.
حتی هم طرازان ابن مدینی چون یحیی بن معین و احمد بن حنبل نیز از او حدیث آموخته‌اند [۱۴]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۸۵، جم، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۱۵]
بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، ج۳ (۲)، ص۲۸۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق.
[۱۶]
ابن عدی، عبدالله، ج۱، ص۱۳۱، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق.
شاهدی در دست نیست که نشان دهد که ابن مدینی در بغداد به طور جدی به فراگیری حدیث پرداخته باشد، و مواردی چند از روایت او از احمد بن حنبل، [۱۷]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۷۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۸]
ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۲۲۵-۲۲۶، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
با توجه به رابطه این دو کم اهمیت جلوه می‌کند.۴ - موقعیت علمیابن مدینی چنانکه ابواسحاق شیرازی [۱۹]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، ج۱، ص ۱۱۴، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل المیس، بیروت، دارالقلم.
گزارش کرده، به هنگام حضور شافعی در بغداد (۱۹۵-۱۹۹ق) کتاب الرساله او را که در اصول فقه بود، از وی اخذ کرد و همو بود که این کتاب را به شیخ بصری خود ابن مهدی و نیز احتمالاً قطان شناسانید. [۲۰]
نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱(۱)، ص۴۷، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
به هر حال ابن مدینی در بغداد تا آن‌جا مورد توجه قرار داشت که در موارد اختلاف علمی میان محدثان طراز اول چون احمد بن حنبل و یحیی بن معین به داوری فراخوانده می‌شد و رفتار و کردارش نوشته و ثبت می‌گردید. [۲۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۲-۴۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۵ - تحول در موقعیت اجتماعیسال ۲۱۹ق را باید مبدأ تحولی در زندگی ابن مدینی تلقی کرد. در این سال احمد بن ابی دؤاد ، قاضی القضاة معتزلی‌ِ معتصم، بزرگان اصحاب حدیث بغداد را به پذیرش برخی معتقدات معتزله چون « خلق قرآن » فراخواند، و ابن مدینی برخلاف احمد بن حنبل و دیگران دست کم در ظاهر به این عقاید گردن نهاد. [۲۲]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۶-۴۷۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
این موضع‌گیری‌ِ وی موج مخالفت را بر ضد او برانگیخت. مخالفت با ابن مدینی از طرف افراد کم شناخته‌تر به صورت برخوردهای تند و طعنه‌آمیز، گاه تا حد تکفیر بروز می‌نمود، در حالی که برخورد چهره‌های شناخته شده از نوعی طرد محترمانه حکایت داشت. مثلاً ابوبکر ابن ابی شیبه از او به «خائب» و ابوعثمان عمروناقد از وی به «مخذول» تعبیر کرد و ابوزرعه روایت از او را ترک نمود. [۲۳]
ابن معین، یحیی، معرفة الرجال، ج۲، ص۲۱۵، به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوة بدیر، دمشق، مجمع اللغة العربیة.
[۲۴]
عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، ج۳، ص۲۴۰، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۲۵]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
براساس روایتی [۲۶]
عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، ج۳، ص۲۳۹، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
احمد بن حنبل نیز از ذکر نام او در سند حدیث اکراه داشته است، ولی نام او در جای جای مسند احمد ابن حنبل [۲۷]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۸۵، جم، قاهره، ۱۳۱۳ق.
دیده می‌شود.یحیی بن معین نیز از او در برابر بدگویان دفاع کرده است. به هر حال ابن مدینی منزلت گذشته خود را در میان اصحاب حدیث آن روز بغداد از دست داد، تا آن‌جا که حتی اظهار نظرهای علمی او پذیرشی نداشت. [۲۸]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۷۲، احمد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
پس از سپری شدن دوران معتصم و واثق و به خلافت رسیدن متوکل ، نظر دستگاه خلافت نسبت به معتزیان خصمانه گردید و موقعیت احمد بن ابی دؤاد متزلزل شد و احتمالاً به همین سبب بود که متوکل ابن مدینی را به دارالخلافه سامرا فراخواند و او پس از درنگی کوتاه در آن‌جا درگذشت. [۳۰]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، ج۷(۲)، ص۵۸، به کوشش ادوارد، زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۳۳۸ق.
[۳۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۷۲-۴۷۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶ - علت گرایش به عقاید اعتزالیدر مورد انگیزه واقعی ابن مدینی بر پذیرش عقاید اعتزالی نمی‌توان با اطمینان سخن گفت. اگرچه براساس روایات متعددی به نقل از خود وی، سبب این عمل او ترس از دستگاه حاکمه بوده است. گاه نیز از تطمیع ابن مدینی توسط ابن ابی دؤاد سخن گفته‌اند. همچنین روایات چندی حکایت از آن دارد که ابن مدینی پیش از محنه و پس از آن، تا واپسین ماه‌های عمر، قائلین به اینگونه عقاید را تکفیر می‌کرده است. با اینهمه دسته‌ای دیگر از روایات حاکی از وجود رابطه دوستی بین ابن مدینی و ابن ابی دؤاد و یاری کردن ابن ابی دؤاد برای توجیه احادیث مورد استناد اصحاب حدیث ، یا یافتن احادیث قابل استناد برضدّ آنان است. [۳۲]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۶-۴۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
مطالعه‌ای در رساله ابن مدینی درباره متّهمان به قَدَری بودن از نظر صحت انتساب و نیز محتوای کتاب می‌تواند پاسخ این مسأله را روشن کند. سؤال دیگر درباره گرایش مذهبی ابن مدینی عبارت مبهمی است که ابن ابی خیثمه از یحیی بن معین نقل کرده، مبنی بر اینکه ابن مدینی در بغداد اظهار تسنن و در بصره اظهار تشیع می‌کرده است. [۳۳]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۴]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۱۳۹، به کوشش علی محمد مجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
مناسب است اشاره شود که طوسی [۳۵]
طوسی، محمد، رجال، ج۱، ص۲۲۸، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
پدر ابن مدینی را در زمره اصحاب امام‌صادق (ع) آورده است.به هر صورت ابن مدینی پس از وفات بیشتر مورد توجه قرار گرفت. ۷ - بررسی توثیقشاگردان او چون بخاری و ابوداوود عمق آگاهی او را به حدیث گوشزد کردند و در برخی زمینه‌ها چون علل الحدیث او را بر احمد بن حنبل و یحیی بن معین ترجیح دادند. [۳۶]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰، تقدمة المعرفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۳۷]
ابن عدی، عبدالله، الکامل، ج۱، ص۱۲۹، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۳۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۱، ص۴۶۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۹]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۷۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بخاری روایات او را در صحیح خود فراوان نقل کرد. عجلی [۴۰]
عجلی، احمد، ج۱، ص۳۴۹، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
او را در زمره ثقات آورد و ابوحاتم با تمسک به اینکه ابن مدینی از گفته خود برگشته، به روایت از او پرداخت. [۴۱]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
محدّثان بعدی چون عثمان بن سعید دارمی و محمد بن عثمان بن ابی شیبه کلماتی را از او در تأیید مذهب اصحاب حدیث و ردّ بر مخالفان ایشان شاهد آوردند و ستایش‌هایی مبالغه آمیز از او درباره احمد بن حنبل نقل کردند [۴۲]
ابن عدی، عبدالله، ج۱، ص۱۳۱، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۴۳]
ابن ابی یعلی، محمد، ج۱، ص۲۲۷، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۴۴]
ابن ابی یعلی، محمد، ج۱، ص۲۲۸، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
و سرانجام عقیلی [۴۵]
عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، ج۳، ص۲۳۵، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
که تحت تأثیر گذشتگان او را در عداد ضعفا آورده بود، به شدت مورد حمله قرار گرفت. [۴۶]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۱۴۰، به کوشش علی محمد مجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
[۴۷]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۱، ص۴۷۲، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ابن مدینی به تدریج در زمره کسانی به شمار آمد که برتر از آنند که عدالتشان مورد سؤال واقع شود، چنانکه رفته رفته بر جلالت و امامت او در علم حدیث ادعای اجماع کردند. [۴۸]
خطیب بغدادی، احمد، الکفایة فی علم الروایة، ج۱، ص۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
[۴۹]
نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱(۱)، ص۳۵۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۸ - نقد احادیثابن مدینی در منابع گوناگون‌ِ علوم حدیث در طول قرن‌ها به جهت نظراتش در نقد حدیث مورد توجّه بوده و آراء او در رجال و علل الحدیث را می‌توان در برگ برگ متون مذکور باز یافت. اینکه ابن مدینی به رغم علاقه شدیدی که به پدرش داشته، او را در روایت ضعیف شمرده، همواره به عنوان نشانه‌ای قاطع از صداقت وی در نقد تلقی شده است. [۵۰]
ابن حبان، محمد، المجروحین، ج۲، ص۱۵، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۵۱]
خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۴۱، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
۹ - آثارابن مدینی آثار بسیاری در زمینه علوم حدیث تألیف کرده بوده که نووی [۵۲]
نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱(۱)، ص۳۵۰، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
آن‌ها را در حدود ۲۰۰ اثر گفته است.شماری از آثار شناخته ابن مدینی از اولین کتاب‌های تألیف شده در نوع خود بوده‌اند. [۵۳]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، ص۱۳۹، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
از آن میان تنها کتاب علل الحدیث و معرفةالرجال یک بار به کوشش محمد مصطفی اعظمی در بیروت (۱۹۷۲م) و بار دیگر به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی در حلب (۱۹۸۰م) چاپ شده است. ضمناً کتابی با عنوان سؤالات محمد بن عثمان بن ابی شیبه لعلی بن المدینی فی الجرح و التعدیل به کوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر در ۱۴۰۴ق در ریاض به چاپ رسیده است. دو اثر خطی یکی با عنوان تسمیه من روی عنه من اولاد العشرة و غیر هم من اصحاب رسول‌الله (ص) در کتابخانه ظاهریه [۵۴]
فهرست مجامیع المدرسة العمریة، ص۱۳۸، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق.
[۵۵]
فهرست مجامیع المدرسة العمریة، ص۳۴۲، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق.
و دیگری رساله‌ای مشتمل بر نظرات او درباره جمعی از عالمان بصره که یحیی بن معین آنان را قَدَری خوانده، در کتابخانه توپکاپی و با عنوان مسائل در کتابخانه ظاهریه به نام ابن مدینی موجود است.در برخی از منابع درباره مسند از دست رفته و نیز دیگر آثار یافت نشده وی اشاراتی آمده است. [۵۶]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۶۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵۷]
ابن ندیم، الفهرست، ص۲۸۶.
[۵۸]
علیمی، عبدالرحمان، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲، المنهج الاحمد، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۵۹]
حاجی خلیفه، کشف،جم.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. (۳) ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۴) ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۵) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۶) ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق. (۷) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد، زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۳۳۸ق. (۸) ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۹) ابن معین، یحیی، معرفة الرجال، به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوة بدیر، دمشق، مجمع اللغة العربیة. (۱۰) ابن ندیم، الفهرست. (۱۱) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل المیس، بیروت، دارالقلم. (۱۲) ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، دارالحیاء السنة النبویة. (۱۱۳) ابویعلی موصلی، احمد، معجم الشیوخ، به کوشش حسین سلیم اسد، بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م. (۱۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق. (۱۵) بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق. (۱۶) بخاری، محمد، صحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۷) بغدادی، ایضاح. (۱۸) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م. (۱۹) حاجی خلیفه، کشف. (۲۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۲۱) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۲۲) خطیب بغدادی، احمد، الکفایة فی علم الروایة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق. (۲۳) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد مجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق. (۲۴) طوسی، محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۲۵) عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۲۶) عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۲۷) علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۲۸) فهرست مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق. (۲۹) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه توپکاپی، شم ۲۸۲۴. (۳۰) نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة؛ ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مدینی»، ج۴، ص۱۷۴۵. عبدالسلام ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۵۱۰. رده‌های این صفحه : حدیث شناسی | درگذشتگان سال 234 (قمری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | محدثان اهل‌سنت قرن 3 (قمری) | محدثان بصره | محدثین اهل سنت
|